Kennisartikelen

Berkum Energieneutraal. Dat is het doel van de bewoners van deze Zwolse wijk. “Berkumers staan bekend om hun betrokkenheid, sociaal en maatschappelijk. Betrokken bij de thema’s van vandaag, én bij de vragen van de toekomst,” zegt hun website. Berkum wil als eerste wijk van Zwolle energieneutraal zijn en daarmee een voorbeeld en proeftuin voor andere wijken in Zwolle, Overijssel en sinds kort ook voor heel Nederland. De gemeente Zwolle geeft Berkum de ruimte en mogelijkheden zijn toekomstdroom tot werkelijkheid te maken.

Karakter van de wijk

In 2019 is Joke Kok als procesmanager ingestapt in het project Berkum Energieneutraal, een naoorlogse Zwolse wijk. Berkum heeft van oorsprong een dorps karakter en bevat ongeveer 2200 woningen die grotendeels in de periode 1960 tot 1980 zijn gebouwd. In 2020 is Stichting Duurzaam Berkum opgericht, met daaronder de energiecoöperatie Berkum Energieneutraal. De wijkvereniging participeert actief in het project, zorgt voor communicatie in de wijk en neemt deel aan het bestuurlijk overleg evenals de voetbalvereniging VV Berkum. Ook individuele wijkbewoners zitten in het bestuur. Verder nemen diverse wijkbewoners deel aan werkgroepen of de klankbordgroep van het project. De wijkbewoners willen serieus een volgende stap zetten richting een duurzame, betaalbare energietransitie.

In drie sporen naar aardgasvrij

De gemeente Zwolle richt zich op het, samen met de wijk en andere partners, aardgasvrij-ready maken van Berkum in 2028. De onlangs verkregen rijkssubsidie vanuit het Programma Aardgasvrije Wijken geeft dit proces een mooie boost. Het isoleren van gebouwen in de wijk en het bevorderen van energiezuinig gedrag is hierbij de belangrijkste eerste stap. De wijk is er klaar voor. Al sinds 2018 worden de inwoners voorbereid op het verduurzamen van Berkum. Berkum Energieneutraal heeft gekozen voor een lange termijn aanpak van drie sporen om een energieneutrale wijk te realiseren.

1. Eerst alle gebouwen goed isoleren, want energie besparen is altijd goed. Ongeacht welke energiebron er komt (duurzaam gas, elektriciteit, hybride oplossing of warmtenet)
2. Berkum moet van het aardgas af. Welke energiebron is de beste als nieuwe warmtevoorziening?
3. Daarna bepalen hoe Berkum voldoende energie kan opwekken dat gelijk is aan het verbruik in de wijk.

Bovenop de participatieladder 

De aanpak in Zwolle kenmerkt zich door een grote mate van participatie.  Zoals dat past bij Berkum, gaan ze daarbij heel pragmatisch te werk en weegt bij alle keuzes de stem van de wijkbewoners zwaar. Voor elk spoor is een andere mate van betrokkenheid van bewoners volgens de participatieladder van toepassing die voor de wijkbewoners varieert van meebeslissen, coproduceren, adviseren, geraadpleegd of geïnformeerd worden. Bij de sporen Verduurzamen en Opwekken zijn de bewoners, samen met de gemeente, in de lead. Ze staan op de hoogste trede van de participatieladder: samen beslissen.

Voor het bepalen van het wijkenergiesysteem adviseren en coproduceren de bewoners samen met partners in de werkgroep. Gezamenlijk werken zij de vier mogelijke warmtesystemen uit en rekenen deze door. De bewoners kunnen daarbij een second opinion ter objectivering inzetten als ze dat willen. Via een wijkraadpleging wordt de mening van de hele wijk in beeld gebracht. Op basis van dit wijkadvies en een ambtelijk advies besluit uiteindelijk de gemeenteraad welk warmtesysteem er komt.

Voor de grootschalige opwek van duurzame elektriciteit staan de bewoners weer bovenaan de participatieladder: meebeslissen. De Energiecoöperatie Berkum verkent de mogelijkheden tot opwek of participatie bij grootschalige initiatieven. De gemeente faciliteert, attendeert en verbindt. De energiecoöperatie zorgt zelf voor realisatie van de duurzame energieproductie.

Inwoners bepalen het tempo

De gemeente Zwolle werkt al sinds 2018 in co-creatie aan de energietransitie en nog steeds vindt zij het belangrijk om beter in beeld te krijgen wat inwoners nodig hebben. De ervaring is dat integraal en vraaggericht samenwerken daaraan kan bijdragen. Het belang, de wensen, de gevoelens, emoties en de hulpvraag van inwoners moet zo scherp mogelijk in beeld komen. Commitment krijgen en vasthouden is essentieel voor het slagen van de aanpak. Daarbij is het tempo van inwoners uitgangspunt.

Gemeentelijke regierol

Op het gebied van bewonersparticipatie loopt Berkum op de troepen vooruit in de gemeente Zwolle. De bewoners zijn zeer nauw betrokken bij dit project. De regierol ligt bij de gemeente en kenmerkt zich in Berkum door vanaf het begin samen met de bewoners, bedrijven en andere stakeholders alle stappen te doorlopen. Hierdoor is veel interactie met de wijk over alle thema’s die hiermee samenhangen. De gemeente werkt hier dus vraaggericht. De aanpak is tot stand gekomen door intensieve samenwerking tussen de deelnemende partners en de wijk zelf. De gemeenteraad van Zwolle ondersteunt het project Berkum Energieneutraal van harte en heeft het college opgeroepen de procesondersteuning van de wijk te intensiveren. Raadsleden zijn betrokken bij het project, wisselen ervaringen en informatie uit met wijkbewoners en bezoeken de wijk regelmatig.

Gepassioneerde bewoners

De onafhankelijke projectleider die is ingehuurd om het project overall te runnen, is zelf ook wijkbewoner. “In Berkum doen zo’n 90 bewoners momenteel mee aan een pilot voor het gezamenlijk verduurzamen van hun woning, ondersteund door Berkum Energieneutraal. Daarnaast zijn er ook veel bewoners die nu nog niets hebben met het project. Maar dat gaat op een bepaald moment zeker komen als veranderingen concreter en duidelijker worden. Daarentegen zijn sommige wijkbewoners zeer actief en gedreven om de energietransitie te realiseren.” Joke Kok legt uit hoe je daarmee omgaat als overheid. “We hebben te maken met gepassioneerde bewoners. In het verleden is ongenoegen vanuit de wijk bijvoorbeeld via de media geuit. Dat is spannend voor een gemeente, maar het hoort erbij. Het houdt ons ook scherp. Ik geloof erin dat dit hoort bij het proces dat we gezamenlijk doorlopen. Het gaat ook wel ergens over. We hebben het over maatregelen die mensen achter de voordeur gaan nemen. Daar mogen inwoners ook best kritisch op zijn. Dus: gedoe hoort erbij.”

Bouwen aan vertrouwen

“Overheden denken vaak te gemakkelijk over participatie. Eén informatieavond waarbij een groot deel van de bewoners niet aanwezig, is geen participatie. Als overheid moeten we veel meer ons best doen om mensen te laten snappen wat en waarom de overheid iets doet. Anders verliezen we het vertrouwen. Dat proces kost wilskracht, tijd en energie dat uiteindelijk wel leidt tot meer draagvlak en een betere kwaliteit van het resultaat. Verschil van mening is onontkoombaar, maar absoluut zinvol in dit soort veranderprocessen. In Berkum werken we op een transparante wijze samen zonder verborgen agenda’s. Ik zou zeggen: ga de straat op, de wijk in en zorg dat je dichtbij je bewoners bent en blijft,” is het advies van Joke.

Berkum proeftuinproject Aardgasvrije Wijken

Berkum Energieneutraal is eind 2020 door het Rijk aangewezen als proeftuinproject Aardgasvrije Wijken en heeft een rijksbijdrage toegekend gekregen van 4 miljoen euro. Joke Kok: “We zijn participatief bezig in Berkum. Hoe we het geld gaan inzetten, weten we nog niet precies. Ook daarin maken we samen met de wijk een plan en waarschijnlijk doen we ook de uitvoering gezamenlijk. In de loop van 2021 wordt dit duidelijk. En niet onbelangrijk: we mogen fouten maken. Daarvoor is ons project juist als een proeftuin uitgeroepen.”

Zelf aan de slag en meer weten over de wijkaanpak Berkum

Contactpersoon Gemeente Zwolle: Joke Kok, procesmanager Berkum Energieneutraal
Telefoon: 06 – 107 90 280
E-mail:  jm.kok@zwolle.nl

• Berkum Energieneutraal
• Presentatie Project Berkum Energieneutraal

Contactpersoon bij Nieuwe Energie Overijssel

Voor informatie over Aardgasvrije Wijken kun je terecht bij het Expertiseteam Gebouwde Omgeving van Nieuwe Energie Overijssel.

Meer informatie over participatie in de energietransitie

• De participatiecoalitie
• Handreiking Participatie – Programma Aardgasvrije Wijken