Kennisartikelen

2e Partnerbijeenkomst onderzoeksproject ‘Regional Energy Transition as Systemic Integration’ (RETSI)

De energietransitie brengt de opwekking van energie nadrukkelijk terug in het landschap. Deze ruimte is ook nodig voor andere opgaven, zoals klimaatadaptatie en duurzame landbouw. Een integrale aanpak is vaak nodig. Uit onze verkennende interviews blijkt dat vrijwel niemand tegenstander is van een integrale aanpak. Dit betekent echter niet dat een integrale aanpak vaak in de praktijk wordt gebracht. Soms ontbreekt het aan informatie en kennis of hebben partijen onvoldoende inzicht in potentiële voordelen en samenwerkingspartners. Ook zijn er soms praktische belemmeringen, zoals uiteenlopende verwachtingen, planningen of is men simpelweg gewend om op een sectorale manier naar vraagstukken te kijken.

Tijdens de tweede partnerbijeenkomst van het RETSI project, op 16 juni 2021, deelden onderzoekers van de Universiteit Twente (UT) hun eerste resultaten met vertegenwoordigers van de publieke en private organisaties  die werken aan de energietransitie. Ook gingen ze in op vragen zoals: Welke voorbeelden van een integrale aanpak zijn er? Wat kunnen we hiervan leren? En waar is het juist niet gelukt? Welke projecten gaan we onderzoeken in RETSI? Welke instrumenten kunnen worden ingezet om integratie te stimuleren?

Integratie in aardgasvrije wijken en op bedrijventerreinen

We maken het allemaal wel eens mee: omfietsen omdat rioolbuizen moeten worden vervangen voor grotere exemplaren. Of vanwege de aanleg van een warmtenet. Of voor het plaatsen van een laadpaal voor de nieuwe elektrische auto van je buren. Vanwege klimaatverandering zijn grote ingrepen nodig in onze publieke ruimte. Wijken moeten van het gas af en beter bestand zijn tegen hitte, droogte en extreme regenval. Een voorbeeld van een wijk waar veel uitdagingen samenkomen is Zandweerd in Deventer. Zandweerd is een gevarieerde woonwijk. Drie woningcorporaties bezitten een groot deel van de woningen, maar veel huizen zijn ook particulier bezit. De zorgvraag en de werkloosheid zijn relatief hoog. Zandweerd is aangewezen als proeftuin in het nationale programma Aardgasvrije Wijken. Er zijn plannen voor de aanleg van een warmtenet dat wordt gevoed door de rioolwaterzuiveringsinstallatie van het waterschap. Ook moeten er maatregelen worden genomen, zoals wadi’s, om te voorkomen dat de straten bij zware regenval blank komen te staan.

Het aanpassen van wijken zoals Zandweerd vraagt om openheid en flexibiliteit van allerlei partijen. Van woningeigenaren wordt verwacht dat ze hun tuinen aan passen en hun huizen isoleren. Het waterschap is niet langer alleen waterbeheerder maar ook energieleverancier. Woningcorporaties moeten hun woningen verduurzamen, maar ook betaalbaar houden. De sectorale aanpak waarmee regelgeving is georganiseerd belemmert de samenkomst van deze belangen en verantwoordelijkheden. In de wijk Zandweerd wordt integratie belemmerd doordat er geoormerkte budgetten zijn voor de realisatie van het warmtenet die zijn vastgesteld in het begin van een regeerperiode.

In het RETSI project gaan UT onderzoekers kijken naar de realisatie van een integrale aanpak voor een aantal wijken en bedrijventerreinen. Hierbij zijn ze vooral geïnteresseerd in institutionele factoren en vooral ook in hoeverre belemmerende factoren weggenomen kunnen worden. De deelnemers valt op dat de wijken die het RETSI team wil onderzoeken vaak relatief oud en sociaaleconomisch minder ontwikkeld zijn. Voor gemeenten zijn deze wijken met veel sociale woningbouw ideale startprojecten. Een gemeente kan door samenwerking met één partner impact hebben op een groot aantal woningen. Tegelijkertijd zijn dit wijken waar veel uitdagingen spelen. Het zijn hierdoor extreem complexe cases om integraal aan te pakken. In RETSI willen we zowel geslaagde als minder geslaagde projecten onderzoeken in verschillende wijken. Hiernaast willen we ons ook richten op bedrijventerreinen die zich vaak bevinden in een gebied waar platteland en stad samenkomen.

Landgoed Twickel als inspiratie voor integratie in het landelijk gebied

Ook het platteland kampt met grote uitdagingen. De emissies van stikstof en broeikasgassen moet naar beneden om klimaatdoelstellingen te halen en om biodiversiteit te verbeteren. Hiernaast biedt de energietransitie ook kansen om duurzame energie op te wekken, bijvoorbeeld door biogas uit mest te produceren  of door het slim (ver)plaatsen van zonnepanelen in combinatie met landbouw. Om deze kansen te verzilveren is samenwerking tussen verschillende partijen noodzakelijk. Net als in de stad, zijn ook op het platteland de verantwoordelijkheden verspreid over verschillende sectoren en organisaties, die allemaal hun eigen belangen, middelen en perspectief hebben. Verkennend onderzoek van het RETSI team laat zien dat het beleid om dit soort nieuwe initiatieven te verwezenlijken versplinterd is en dat centrale gebiedsdoelen ontbreken. Hierdoor is een integrale aanpak moeilijk te realiseren.

Om te illustreren hoe het ook kan gebruiken de UT onderzoekers het historische landgoed Twickel als voorbeeld. Dit soort landgoederen wordt beheerd door een stichting en een rentmeester die ruimtelijke uitdagingen op een integrale manier kan benaderen. Landschaps- en natuurbeheer, bosbouw, recreatie, landbouw, biodiversiteit en zelfs houtproductie vallen onder de verantwoordelijkheid van één organisatie. Vroeger kon de landgoedeigenaar  daadwerkelijk alles zelf regelen en een geïntegreerde afweging maken op basis van wat goed was voor de continuïteit van het landgoed.  Dat is tegenwoordig niet anders, maar de rentmeester moet nu samenwerken met tal van organisaties, zoals waterschappen, gemeente, de ANWB, boerenbelangen organisaties, die allemaal hun eigen perspectief inbrengen. Tegelijkertijd is de integrale afweging nog steeds is gebaseerd op wat goed is voor de continuïteit van het landgoed Met dit goede voorbeeld in gedachte, gaan de onderzoekers in het RETSI project  kijken naar de mogelijkheid en voordelen van zo’n integrale aanpak elders. Zo is bijvoorbeeld een zandwinningsplas langs de N18  een uitgelezen kans om energie te wekken met drijvende zonnepanelen, de biodiversiteit te verbeteren in combinatie met recreatie. Ook zullen de betrokken UT onderzoekers zich ook richten op de productie van biogas in relatie tot duurzame landbouw en de energietransitie (zie ook het onderzoek van deze MSc student), de productie van biomassa in retentiegebieden en moerasachtige gebieden, en de opslag van stikstof en CO2 in de bodem.

Instrumenten om integrale planprocessen te ondersteunen

Verkennend onderzoek, naar de inzet van instrumenten om een integrale aanpak mogelijk te maken, laat zien dat instrumenten en informatie lang niet altijd vindbaar en toegankelijk zijn. Interviews laten zien dat het verkennen van een integrale aanpak niet vanzelfsprekend is: het kost tijd terwijl je niet eens weet of het iets oplevert en met wie je zou moeten samenwerken. Of iemand op verkenning gaat is sterk afhankelijk van het netwerk, de kennis en de motivatie van de betreffende persoon. Ook blijkt de continuïteit van instrumenten vaak lastig te waarborgen.

Hulpmiddelen zoals een digitaal platform met interactieve kaarten kunnen wel een belangrijke rol spelen om tot een integrale aanpak te komen. Ze kunnen helpen bij het integreren van ideeën zodat partijen tot een gezamenlijk beeld komen van de probleemcontext, het netwerk en mogelijke oplossingen. Ze kunnen ook helpen bij het integreren van data en methoden (denk aan modellen en wet- en regelgeving voor ruimtelijk ordening). Denk hierbij aan het in kaart brengen van gebieden die geschikt zijn voor zonnepanelen. Ten slotte kunnen ze ook helpen om sectorspecifieke indicatoren te integreren, bijvoorbeeld afname van uitstoot of toename van retentiegebied. Op deze manier ontstaat een beter inzicht in de mogelijke invloed op verschillende sectoren.

In de komende maanden gaan RETSI onderzoekers in nauwe samenwerking met belanghebbenden bestaande instrumenten ontwikkelen zodat ze een integrale aanpak kunnen ondersteunen. Heeft u interesse om hieraan mee te doen? Neem dan contact op met één van de RETSI onderzoekers. Zie ook dit nieuwsbericht over de ontwikkeling van een digitaal platform.

In de onderstaande video is te zien hoe er op Landgoed Twickel wordt gewerkt om de energievraag gezamenlijk aan te pakken op een duurzame wijze.